[ Pobierz całość w formacie PDF ]

wtórnych systemów modelujàcych zalicza ¸otman nie tylko religi´, filozofi´, nauk´
czy ÊwiadomoÊç potocznà, ale takÝe sztuki nie-j´zykowe, np. malarstwo czy muzy-
k´ (skoro utwory muzyczne moÝna opisaç jego konstrukcje syntagmatyczne) 117.
Nota bene takie rozumowanie nieobce jest równieÝ artystom. Henri Matisse, t"uma-
czàc przyczyny wyboru barw czystych, mówi", Ýe wraca oto  do podstawowych za-
sad, które ukszta"towa"y ludzkà mow´ 118  choç sprawa odnosi"a si´ do plastyki,
a nie do literatury. Fernand Léger twierdzi", iÝ rezygnacja z nadmiaru szczegó"ów
w rysunku odpowiada rezygnacji j´zyka potocznego z wielos"owia: mowa potoczna
jest  pe"na skrótów 119  Podobnie termin  kody synkretyczne  w prezentowa-
nym schemacie  jest zorientowany lingwistycznie. Oznacza wspó"obecnoÊç s"owa
i nie ogarnia wszelkich kodów wielotworzywowych. Przekazem synkretycznym b´-
dzie (w naszym rozumieniu) piosenka, spektakl teatralny, film czy komiks, ale nie
pantomima, nie balet, nie budowla zdobiona malarstwem, gdyÝ obywajà si´ one bez
s"ów, naleÝà wi´c do kodów niewerbalnych.
Wszystkie skupiska kodów podlegajà nadto podzia"owi na osi wertykalnej. Jest to
podzia" gradacyjny, w którym obowiàzuje zasada  malejàcego artyzmu . Mi´dzy
uporzàdkowaniem artystycznym a porzàdkami nieartystycznymi trzeba wyodr´bniç
stref´ granicznà, w której dominujà porzàdki paraartystyczne. Trzeci element sche-
matu, obrazujàcy poznawcze dàÝnoÊci poezji, zaznaczam w postaci wektorów uka-
zujàcych przekroczenia kodów. Tak wi´c poezja mówiàca o sztuce wchodzi na te-
ren eseju poÊwi´conego sztuce, i niÝej, w rejony semiotyki. Sà to dzia"ania dwukie-
runkowe. A wi´c i semiologia uczona koresponduje z esejem, i nawiàzuje kontakt
z poezjà.
Czy przedstawione tu uj´cie moÝe wnieÊç coÊ nowego do tradycji sporu o kore-
spondencje sztuk? Mam na myÊli zadawniony antagonizm  nazwijmy go tak  idei
Horacja’
skiej oraz idei Lessingowskiej. Pierwsza eksponuje heteronomiczne, druga
autonomiczne w"aÊciwoÊci sztuk. Wàtek Horacja’
ski wyjaÊnia sens poczyna’
arty-
stycznych jako urzeczywistnienie niemoÝliwoÊci. Sztuka jest budowaniem iluzji,
która formuje si´ wskutek wymuszenia na danym systemie znakowym  rezultatów
sprzecznych z jego naturalnymi moÝliwoÊciami. A wi´c obraz malarski to pogwa"-
cenie dwuwymiarowoÊci (wmówienie bry"y p"aszczyênie), i jednoczeÊnie iluzja cià-
Ýenia przedmiotów, grawitacyjna wizja zbudowana z barw i linii, które prawom gra-
witacji nie podlegajà120. Utwór muzyczny takÝe przekracza granic´ s"yszenia czy-
sto muzycznego, gdy przebiegi dêwi´kowe stajà si´ noÊnikami emocji albo gdy
brzmienia sztuczne imitujà Êpiew i wydajà si´ biologicznà (bebechowà) ekspresjà
przeÝyç cz"owieczych. Podobnie film. Nieciàg"oÊç narracji filmowej zmierza ku fik-
cji ciàg"oÊci. Wreszcie liryka: s"owo bywa w niej przedmiotem prawie dotykalnym,
81
zmys"owo pochwytnym. Pokonywanie kodów macierzystych odbywa si´ w pracow-
niach artystycznych nieustannie. Stàd wysnuwa si´ wniosek, iÝ obecnoÊç pierwiast-
ków obcych, sui generis  przeszczepów ze sztuk pokrewnych, jest nie tylko faktem
kaÝdej sztuki, ale i cechà odróÝniajàcà sztuk´ od nie-sztuki.
Przypominajà si´ s"owa Cypriana Norwida:
W kaÝdej z sztuk niechÝe wszystkie lÊnià  prócz onej,
Przez którà utwór b´dzie wyraÝony.
Horacjanizm oznacza ponadto uprawomocnienie synestezji jako podstawowej fi-
gury poetyki odbioru. Niekiedy interpretacje  synestezyjne poprzestajà na delikat-
nym, metaforycznym uchwyceniu podobie’
stw mi´dzy róÝnymi sztukami.  Gdy
wszystkie stosunki tonów sà juÝ znalezione  powiada Matisse  w efekcie musi po-
wstaç Ýywy akord tonów, harmonia podobna do harmonii kompozycji muzycz-
nej 121. Ta wypowiedê odnosi si´ do ko’
cowego etapu pracy nad dzie"em malar-
skim, ale analogie muzyczne nie powodujà zamieszania: chodzi o ogólne normy
kompozycji; metaforycznoÊç wyraÝenia  Ýywy akord tonów jest ewidentna i jaw-
na. JednakÝe krytyka z tego kr´gu pos"uguje si´ teÝ i metaforykà udos"ownionà. Ona
rzeczywiÊcie widzi w wierszu malowid"o, rozumie znak muzyczny jako element
dyskursu itd. Polemika z naduÝyciami takich udos"ownie’
staje si´ polemikà z halu-
cynacyjnym odbiorem dzie"a sztuki. [ Pobierz całość w formacie PDF ]